ابن ودعان

اِبْنِ وَدْعان، ابونصر محمد بن علی بن عبید اللـه بن احمد، محدث و قاضی موصلی در سدۀ 5 ق. او به گفتۀ خویش در نیمۀ شعبان 402 (13 فوریۀ 1012) متولد شد و از خردسالی به فراگیری حدیث روی آورد. از شیوخ او حسین بن محمد بن جعفر صیرفی، محمد بن علی بن محمد بن بحشل و به‌ویژه عمویش ابوالفتح احمد بن عبیداللـه ودعانی را می‌توان یاد کرد (سمعانی، 13 / 293-294؛ ذهبی، سیر، 19 / 164-165). ابن‌ودعان چندگاهی تصدی قضای موصل را داشت و به همین سبب در منابع قاضی و حاکم خوانده شده است (نک‍ : سمعانی، همانجا؛ ابن‌خیر، 157). او بارها به بغداد سفر کرده است (ابن‌ایبک، 27؛ ذهبی، همان، 19 / 164، میزان، 3 / 657؛ ابن‌جوزی، 9 / 127). وی پس از بازگشت از بغداد، در محرم یا ربیع‌الاول 494 / نوامبر 1100 یا ژانويۀ 1101 در موصل درگذشت (ابن‌ایبک، 28؛ سمعانی، 13 / 294؛ ذهبی، سیر، 19 / 167). 
از نظر شخصیت رجالی، گرچه نقادانی چون قاسم ابن‌عساکر، ابوطاهر سلفی، ابن‌ناصر سلامی و شجاع ذهلی امانت ابن‌ودعان را در نقل حدیث مورد تردید قرار داده و حتی او را کاذب و جاعل خوانده‌اند، اما سمعانی روایات او از ثقات را قابل اعتماد دانسته و گویی خواسته است بدین گونه انتقاد را از شخص ابن‌ودعان به مشایخ ضعیف او بازگرداند (نک‍ : سمعانی، 13 / 293؛ ابن‌عساکر، 6؛ ابن‌ایبک، 27؛ ذهبی، همان، 19 / 166). 
آنچه نام ابن‌ودعان را برای نسلهای بعد باقی گذاشت، تألیفی با عنوان الاربعون بود که شاگردانش آن را در نقاط مختلف از ایران تا اندلس انتشار دادند. از جملۀ آنان سزاوار است از ابوطاهر سلفی، ابوالفضل یحیی بن عطاف موصلی، ابو عبداللـه محمد بن فضل فراوی، ابوبکر محمد بن محمود جوهری، مروان بن علی طنزی و محمدهادی مصری نام برده شود (نک‍ : سمعانی، 13 / 294؛ ذهبی، همان، 19 / 165، میزان، 3 / 659). این تألیف که به الاربعون الودعانیة شهرت یافته، مجموعه‌ای از 40 حدیث در باب اخلاق و زهد است که از خطب و مواعظ پیامبر (ص) گزیده شده است. حتی آنان که از نظر فن حدیث نظر مساعدی نسبت به این کتاب نداشته‌اند، شیوایی و زیبایی بیان روایات آن را ستوده‌اند (نک‍ : ابن ‌حجر، 5 / 306). این خصیصه موجب شد تا الاربعون ابن‌ودعان به سرعت دروازه‌های موصل را پشت سر نهاده، در کمتر از 100 سال از شرق تا خراسان و از غرب تا اندلس تداول پیدا کند و مورد توجه قرار گیرد (برای نمونه‌هایی از رواج آن در نقاط مختلف، نک‍ : سمعانی، ابن‌خیر، همانجاها؛ رافعی، 1 / 343؛ ابن‌مستوفی، 1 / 169 ، 2 / 284؛ یاقوت، 2 / 395؛ ذهبی، سیر، 19 / 165، 167، 23 / 307، میزان، 3 / 658- 659؛ رودانی، 90). 
در سدۀ 8 ق عبدالعزیز بن احمد بارجیلغی الاربعون ابن‌ودعان را شرح کرده است. نسخه‌های خطی این شرح در برلین، استانبول و اسکندریه یافت می‌شود (نک‍ : GAL, I / 435؛ نیز نک‍ : GAL, S, I / 602). همچنین در این سده عالم شیعی، حسن بن ابی الحسن دیلمی متن کاملی از الاربعون را با تجرید اسانید آن در کتاب اعلام‌الدین (ص 331-346) نقل کرده است. پراکندگی نسخه‌های متعدد از الاربعون ابن‌ودعان در کتابخانه‌های سراسر جهان، نشان از آن دارد که این متن در طول قرنها رونق خود را از دست نداده است. از آن جمله می‌توان به نسخ خطی کتابخانه‌های ملی پاریس، دارالکتب مصر و ظاهریۀ دمشق اشاره نمود (نک‍ : دوسلان، شم‍ ‍722(7)؛ خدیویه، 1 / 409؛ ظاهریه، 129؛ برای برخی دیگر از نسخ، نک‍ : GAL, GAL, S؛ همانجاها). 
از نظر نقد فنی، الاربعون ابن‌ودعان همواره مورد شدیدترین حملات قرار گرفته است. به اعتقاد قدیمی‌ترین ناقدان این متن، ابن‌ناصر و سلفی، مبنای کتاب ابن‌ودعان بر اربعین زیدبن رفاعه بوده است (برای نسخه‌ای از آن نک‍ : ظاهریه، 287- 288) و براساس این نظر تنها نقش ابن‌ودعان این بوده که به شیوۀ مستخرج‌نویسان، متن چهل حدیث زید را از طریق غیر او روایت کند. درواقع لبۀ تیز حملۀ ناقدان آنگاه متوجه ابن‌ودعان می‌گردد که ابراز می‌دارند که وی در این تألیف به جای ارائۀ اسانید واقعی، به جعل اسانید ساختگی که ظاهری فریبنده دارند، پرداخته است. همچنین آنان با جاعل شمردن زید بن رفاعه، مؤلف اولیۀ متن و اظهار اینکه متون احادیث این کتاب تلفیقی است از کلمات پیامبر (ص) با گفته‌های لقمان و دیگر حکیمان، از حیث متن نیز آن را مورد نقد قرار داده‌اند. چنانکه اشاره شد، یکی از ناقدان ابوطاهر سلفی بود که رساله‌ای در نقد الاربعون ابن‌ودعان نوشته است و گفتنی است که اینگونه نقدها در دوره‌های بعد نیز از جانب نقادانی چون ابن‌جوزی، مزی، ذهبی و ابن‌حجر صورت گرفته است (نک‍ : ابن‌عساکر، همانجا؛ ابن‌ایبک، 27؛ ابن‌جوزی، 9 / 127- 128؛ ذهبی، سیر، 19 / 166-167؛ میزان، 3 / 657- 658؛ ابن‌حجر، 2 / 506، 5 / 306). 

مآخذ

ابن ایبک، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، 1391 ق / 1971 م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359 ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329 ق؛ ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، 1963 م؛ ابن عساکر، قاسم بن علی، اربعین الحافظ السلفی و التعریف برواتها، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه، شم‍ ‍279 حدیث؛ ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ اربل، به کوشش سامی صقار، بغداد، 1980 م؛ خدیویه، فهرست؛ دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام‌الدین، قم، 1408 ق؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسة الرسالة؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین، حیدرآباد دکن، 1984 م؛ رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف بموصل السلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1402 ق / 1982 م؛ ظاهریه، خطی (حدیث)؛ یاقوت، بلدان، نیز: 

De Slane; GAL; GAL, S.